اربعین ایرانی و رسانه ها

مقدمه

اربعین، پدیده ای است که در میان مذاهب ظهور و بروز یافته است؛ اما اثرها و پیامدهای آن منحصر به میدان مذهب نمی شود. این پدیده، پیامدهای جدی دینی، مذهبی، اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی داشته است و خواهد داشت. از طرفی دیگر پیش بینی می شود که این پدیده ی عظیم در حال شکل‌گیری، در آینده ی نزدیک، یکی از متغیرهای تاثیرگذار در سطح معادلات ی و مبادلات فرهنگی و تحولات اجتماعی منطقه در پنج سطح تحلیل مناطق مرزی غرب کشور، مرزهای ملی، ابعاد منطقه ای، کشورهای اسلامی و در نهایت معادلات بین المللی خواهد بود.

بازنمایی رسانه ای پدیده ها در عصر رسانه های دیجیتال و شبکه های اجتماعی می تواند به شکل گیری واقعیتی فربه و متفاوت از واقعیت پدیده ها در جهان خارج کمک کند. هر پدیده ای که در سطح بین المللی به هر دلیلی ارزش خبری می یابد، بالقوه می تواند موضوع یک تحریف رسانه ای واقع شود که متاثر از شرایط زمینه ای و اهداف پنهان فرهنگی و رسانه ای عمل کند.

به علت اهمیت این پدیده ی جهانی، مطالعه ی آن ضروری است. در این مطلب به طور اختصاصی به چرایی احتمالی افزایش تصاعدی میزان مشارکت در اربعین میان ایرانیان و همچنین بعد رسانه ای آن و انحرافات رسانه ای که در این زمینه رخ می دهد، می پردازیم. همچنین در آخر به بعد فردی شده ی رسانه ای آن و بازنمایی در شبکه های اجتماعی، اشاره می کنیم.

چرایی های احتمالی افزایش تصاعدی میزان مشارکت در اربعین میان ایرانیان:

چرا مشارکت در این پدیده در مقایسه با سایر پدیده های فرهنگی و اجتماعی، این افزایش چشمگیر را داشته است؟ پاسخ به این پرسش، از این رو مهم است که با احاطه بر متغیرهای عامل و دخیل در افزایش مشارکت در مناسک اربعین، می توان تا حدی از دلایل موفق بودن و ناموفق بودن در برانگیختن مشارکت اجتماعی در وقایع فرهنگی مشابه آگاه شد.

1.عطش انباشتی تاریخی به زیارت عتبات در زمینه شیعی ایرانی:

یکی از عوامل انباشت عطش اجتماعی به زیارت عتبات در میان ایرانیان، ایجاد مشکلات جدی چهل ساله در تردد آزادانه ی ایرانی ها به عتبات از سال 1971م(1350ش) و متوقف شدن کامل آن در سال های پس از جنگ تا سرنگونی صدام در سال 2003م(1382ش) بوده است.

2.سابقه تاریخی سنت زیارت عتبات در حافظه جمعی:

سابقه سفرهای زیارتی در حافظه تاریخی ایرانی شیعی، بخشی از حافظه جمعی و فرهنگ دین عامه و همچنین بخش هایی از سبک زندگی حاکمان بوده است. حتی در دوره هایی از تاریخ، شهرهای مقدس شیعی تحت حکومت ایرانی ها قرار داشتند و این باعث وحدت ی و در نتیجه ی آن پیوستگی ها و اشتراکات فرهنگی می شد.

3. همپوشانی دین عامه و دین رسمی:

دین عامه، نوعی مستقل از تجربه ی دینداری است و دارای ادبیات، عناصر، مناسک و باورهای مشخصی است که در زمینه های فرهنگی و جغرافیایی و دینی مختلف به صورتی یکسان نمود می یابد. اما دینداری رسمی، مطابق با معیارهایی است که نهاد رسمی دین برای دینداری مشخص می کند.

آنچه اربعین را به پدیده ای خاص از منظر اجتماعی تبدیل کرده و این خاص بودگی خود را در میزان استقبال از این پدیده به رخ می کشد، هم پوشانی دو میدان دین عامه و دین رسمی در خصوص این پدیده ی خاص است؛ زیرا این هم پوشانی مخاطبان هردوگروه را به یک پدیده ی واحد دعوت می کند. به این ترکیب باید مشارکت فعالانه ی حاکمیت و رسانه های تبلیغاتی رسمی نظیر صداو سیما و سایت های خبری دولتی و حاکمیتی و حتی مشارکت مستقیم خود مسولان را اضافه کرد.

4. دین عامه عراق، دین عامه ایران، دین عامه جهان:

هم پوشانی این سه قالب از دینداری عامه بر یکدیگر، توانسته است مخاطبانی از هر سه حوزه را به این منسک جلب و جذب کند. در واقع منسک اربعین به مثابه پلی میان فرهنگی مبتنی بر یک منسک مذهبی، توانسته است جوی هایی از این سه حوزه ی متفاوت فرهنگی را به یکدیگر متصل کند تا سیلی خروشان و روبه گسترش از مخاطبانی با زمینه ها و خاستگاه های متفاوت را در یک جا و در یک زمان گرد هم آورد.

5. فرم متمایز:

فرم پیاده روی، به عنوان فرمی متمایز در مناسک دینی، عامل جذب است. علاوه بر فرم پیاده روی، شرکت جمعی و خانوادگی آن و همچنین در فضا و فرهنگ متفاوت و در بازه ی زمانی مشخص و محدود، بر میزان اثرگذاری این فرم بر جلب توجه مخاطبان میلیونی می افزاید.

6. هزینه ی اقتصادی اندک و افزایش شمولیت:

از دلایل هزینه ی اقتصادی اندک برای این سفر می توان به نزدیکی کشورمان به عراق و وجود مرزهای گسترده و در دسترس زمینی، سهولت سفر با انواع وسایل نقلیه و ایجاد تسهیلات برای گرفتن گذرنامه با مبلغ اندک و کمترین میزان طی روندهای بروکراتیک اشاره کرد. علاوه بر این آداب و رسوم موجود در بطن این منسک مانند مهمان نوازی، حرمت زوار، نذر پذیرایی های متعدد و همچنین تامین محل استراحت زوار توسط میزبانان عراقی، هزینه ی این سفر به شدت کاهش یافته است.

7. نزدیکی فرهنگی:

نزدیکی فرهنگی میان ایران و عراق در جنبه های گوناگونی از زندگی روزمره بروز یافته است: غذا، نوشیدنی، تقویم زمانی دینی، مکان های مقدس، خانواده محوری، جایگاه اجتماعی سادات و. این نزدیکی فرهنگی عاملی است که تعاملات فرهنگی را تسهیل کرده و زمینه را برای شکل گیری چنین مناسکی آماده می کند.